16 Şubat 2007 Sayı: 2007/06(06)

  Kızıl Bayrak'tan
   Ordu ve hükümet Beyaz Saray’ın kapısında sıraya girdiler…
  Emperyalistleri ve siyonistleri
topraklarımızda istemiyoruz!
  İşbirlikçiler Washington’daki savaş
ağalarının huzurunda!
  Faşizme ve şovenizme karşı militan
kitle mücadelesi!
Düzen solunda seçim manevraları
Baharı kazanmak 8 Mart’ı kazanmaktan geçiyor!
Geleneksel şiddetten kurtulmak için
geleneksel devletten kurtulun!
 Clara Zetkin (1857- 1933): Uluslararası emekçi kadın
hareketinin komünist öncüsü...
  Kadına yönelik şiddete karşı tavır almak sınıfsal bir görevdir!
  Tersane İşçileri Birliği Derneği 1. Olağan Genel Kurulu’nda buluşalım!
  İşçi sınıfının toplumsal konumu ve tarihsel devrimci misyonu
  El Fetih’le Hamas “Mekke Konferansı”nda anlaştı…
  Putin’den ABD-NATO tehditlerine rest!
  Kaymağı özel
ordular yiyor - Mumia Abu-Jamal
  Dünden kalan miras ve yeniden düşünmek -
Yüksel Akkaya
  TÜMTİS Genel Sekreteri Gürel Yılmaz ile konuştuk...
  Devlete hizmette gelinen aşama:
Türk(iye) milliyetçiliği!
M. Can Yüce
  Eylem ve etkinliklerden...
  Basından...
  Mücadele postası
Bu sayının PDF formatını download etmek için tıklayın


 

Ortak örgütlenmede tarihsel arka plan:

Dünden kalan miras ve yeniden düşünmek

Yüksel Akkaya*

Bu tebliğde çalışanların ortak örgütlenmesi ile ilgili olarak tarihsel arka plana bir göz atılacak, yaşanmış deneyimler ortaya çıkış nedenleri ve sorunları açısından ele alınmaya çalışılacaktır. Böylece, güncel tartışmalara emek tarihinin eksik bırakılmış bir yanına da değinilerek, bir eksiklik kısmen de olsa giderilmeğe çalışılacaktır.

Ortak örgütlenme sorununa tarihsel açıdan bakan bu çalışma, araştırma alanının bir zorunluluğu olarak ortak örgütlenenleri “dar anlamda” olmak üzere işçi ve memurların ortak örgütlenmesi olarak ele alacak (yer yer esnaflar ile olan ortak örgütlenmelere de değinilecek), ancak örgütlenme olgusunu “geniş anlamda” ele alarak, sendikal örgütlenmenin dışındaki örgütlenmeleri de (dernek, yardım sandığı, kooperatif gibi) ele alacaktır.

I. Osmanlı İmparatorluğu Döneminde Ortak Örgütlenme

Gerek işçiler açısından gerek memurlar açısından bakıldığında, “modern” anlamda her iki kesimin de Osmanlı İmparatorluğu’nda kapitalizmin ve kapitalist toplumun gereksindiği kurumların ortaya geç çıkmasına bağlı olarak 19. yüzyıl ortalarında kendisini göstermeye başladığını söylemek yanlış olmaz. Bir karşılaştırma yapmak gerekirse, işçileşme sürecinin modern bürokrasinin gelişiminden daha hızlı olması nedeni ile işçi sayısının daha hızlı arttığını, modern bürokratik kurumların geç ortaya çıkışına bağlı olarak memur ve müstahdem sayısının daha düşük bir artış hızı gösterdiğini söylemek mümkündür. Üstelik, modern bir bürokrasi oluşturulamadığı için memur ve müstahdemler devletten çok padişaha bağlı idiler ve memur personel rejimini de bu durum biçimlendirmekteydi. Gerek işçi sayısının sınırlılığı, gerekse memur sayısının oldukça düşük olması, ilk bakışta her iki kesim için hem ayrı ayrı örgütlenme hem de ortak örgütlenme açısından önemli sınırlılıklar oluşturacağını düşündürmektedir. 9 Eylül 1884 tarihli Osmanlı’da “Meslek sendikalarının görevi, bu yararlı kurumları çoğaltacak kaynakları toplamaktır. Sendikalar, emekli sandıkları, yardımlaşma sandıkları kitaplıklar, kooperatif, dernek, eğitim büroları kurmakla görevlidirler” şeklindeki bir yazı, bu yıllarda örgütlenme sorunu ile ilgilenildiğini göstermektedir. Üstelik örgütlenmeye sadece sendikal örgütlenme olarak değil çok daha geniş bir çerçevede bakılmaktadır. Nitekim bu düşünce hayatta da karşılığını bulmuş olmalı ki, 28 Mayıs 1890 tarihli La Turquie’de “önce Ereğli Kömür Ocakları işçilerinden başlamak üzere, her yerde, işçiler için yardım sandıkları kurmaya girişilmiştir” şeklinde haberlere yer verilmiştir. 1895 yılında kurulan Anadolu Demiryolları Yardım Sandığı bu tür örgütlenmelerden biridir. Ayrıca, Şirket-i Hayriye, Feshane ve Hereke gibi işletmelerdeki memur ve müstahdem de bu türden sandıkları kurma girişimlerinde bulunmuşlardır. Yardım sandıkları türünden başlayan örgütlenme çabaları, daha sonra adları cemiyet de olsa sendikal örgütlenme özelliği taşıyan kuruluşlara öncülük edecektir. Tıpkı, Anadolu Demiryolları Yardım Sandığı’nın 1908’de Anadolu Bağdat Demiryolları Memurin ve Müstahdemin Cemiyet-i Uhuvvetkaârisi’ne ebelik etmesi gibi. 1894/1895’te kurulan Amele-i Osmani Cemiyeti ile dernek şeklinde de olsa doğrudan kurulan ilk sınıfsal işçi örgütüne dönüşür. 4.000’i aşkın işçinin çalıştığı Tophane fabrikalarında gizli olarak kurulan bu cemiyet faaliyetini ancak bir yıl sürdürebilmiştir. II. Abdülhamid’in baskıcı yönetimi altında faaliyet sürdürmeye çalışan Cemiyet’in kurucuları tutuklanıp, sürüldüler. 1901/1902 yıllarında gizlice sürgünden kaçan yöneticiler işçileri yeniden toparlamaya çalıştılarsa da, tutuklamalar ve baskılar nedeni ile başarılı olamadılar. Ancak, bu çalışmalar 1908 yılında karşılığını buldu, Amele-i Osmani Cemiyeti’nin devamı olarak kabul edilen Osmanlı Terakki-i Sanayi Cemiyeti adı altında kuruldu. Ancak, içinde asker üye de barındırdığı gerekçesi ile 1909 yılında çıkarılan Cemiyetler Kanunu’na aykırı bulunarak kapatılmış, yerine Osmanlı Sanatkâran Cemiyeti kurulmuştur. Mevcut emek tarihi yazınının muğlak bıraktığı “askerler” eğer memur kimliği taşıyan askerlerden oluşuyorsa Osmanlı Terakki-i Sanayi Cemiyeti’nin işçi ve memurların ilk ortak örgütlerinden biri olarak kabul etmek de mümkün olabilecektir. 13 Ağustos 1908’de kurulan Anadolu Bağdat Demiryolları Memurin ve Müstahdemin Cemiyet-i Uhuvvetkârisi Osmanlı İmparatorluğu’nda işçi, memur ve müstahdeminin en önemli ortak örgütüdür. İlk önemli ortak örgütlenme olan Anadolu Bağdat Demiryolları Memurin ve Müstahdemin Cemiyet-i Uhuvvetkârisi’ni, tarihin bugüne ışık tutacağı bir deneyim olduğu için biraz daha ayrıntılı değerlendirmek yararlı olacaktır.

Anadolu-Bağdat Demiryolu Şirketi, Avrupalı ve Osmanlı Hristiyanların yanı sıra Türk, Kürt, Çerkez gibi Müslümanların ortak çalıştığı bir şirkettir. Şirkette çalışan küçük memurlar, müstahdemin ve niteliksiz işçiler çok ağır koşullarda, oldukça düşük ücretlerle çalıştırılıyordu. Bu sorunun çözümünü örgütlenmede gören memur ve işçiler 13 Ağustos 1908’de bir araya gelerek, her mevki ve dereceden işçilerin yanı sıra büro memurlarını da kapsayan ve eylemlere öncülük yapacak olan Anadolu Bağdat Demiryolları Memurin ve Müstahdemin Cemiyet-i Uhuvvetkârisi’ni kurdular. Cemiyet, kuruluşundan hemen sonra Şirket’ten tanınmayı ve taleplerini yerine getirmesini istedi, tersi durumda greve gideceğini açıkladı. 13 Eylül 1908’deki toplantıda istekleri kabul edilmeyen Cemiyet üyeleri, kuruluşun üzerinden daha bir ay geçmeden, grev kararı aldılar ve 14 Eylül 1908’de Haydarpaşa-Ankara, Eskişehir, Konya, Bulgurlu hatlarındaki işçi ve memurlar greve başladılar. Eylemin başarılı olarak sürdürülmesi için grev komiteleri oluşturuldu. 17 Eylül’de sona erdirilen grev nitelikli yabancı ve Hristiyanların haklarında önemli düzeltmelere yol açarken, Müslüman ve niteliksiz yerli işçilerin durumunda bir değişiklik yapmadığı, bunun nedeninin de Cemiyet yönetiminde Hristiyanların olması olarak görülmesi bu hem milliyetler, hem dinler hem de memur, işçi ve müstahdeminin ortak örgütüne olan güveni sarstı, bölünmenin temellerini oluşturdu.

Demiryolları şirketleri memur, müstahdemin ve işçi çalıştıran kuruluşlardan en büyüğü olduğu için ortak örgütlenmenin ve ortak eylemlerin de en çok yaşandığı alan olmuştur. İzmir-Aydın-Dinar hattı ve Selanik-İstanbul hattı demiryolu işçilerinin, memurlarının müstahdemlerinin bir ortak örgütleri olmadan Ağustos ve Eylül 1908’de ortak greve gitmeleri bunun tipik örneklerinden birini oluşturur. Memur ve işçilerin ortak eylemleri sadece demiryolları ile sınırlı değildir. Telgraf İdaresi, Şirket-i Hayriye, Tramvay Şirketi, Gaz Şirketi gibi memur ve işçi çalıştıran şirketler de hem ortak örgütlenmenin hem de ortak eylemlerin yaşandığı kuruluşlar olmuştur. Özellikle 1908’deki ortak işçi, memur ve müstahdemin grevleri, izleyen yıllarda ortak örgütlenmenin temellerini de oluşturmuştur. Selanik-Manastır Demiryolu Memur ve Müstahdemleri Cemiyeti, Şark Şimendiferleri Memurin ve Amele Cemiyeti (1921’de Şark Şimendiferleri Müsthademin Teavün Cemiyeti adı ile kurulmuştu, 1923’te adını değiştirdi), Aydın-İzmir Demiryolu Memur ve Müstahdemin Cemiyeti bu türden örgütlerdir.

1908 grevleri iktidarı yasal düzenlemeye iter. Tatil-i Eşgal Kanunun 8. maddesi ile 1909 yılında “Umuma müteallik hidemat ifa eden müessesatta sendika teşkili memnudur” şeklinde bir düzenleme yapılarak emekçilerin sendika şeklinde ortak örgütlenmesinin olanakları ortadan kaldırılmaya çalışılırsa da işçiler, memurlar ve müstahdemler sendika dışı örgütlenmelerle bu yasağı aşmaya çalışır. 1909 Cemiyetler Kanunu, cemiyet ve yardım sandıkları şeklindeki örgütlenmelere olanak tanır. Cemiyet şeklinde olan örgütlenmeler ise genellikle sendika özelliği taşıyan örgütlenmeler olmuştur. Böylece, ortak örgütlenmenin önündeki engel, başka yollardan aşılmaya çalışılmıştır. Bu dönem, işçi, memur, müstahdemin arasında statü ve yapılan işten kaynaklanan “ideolojik” bir ayrılığın yaşanmamış olması ise oldukça anlamlıdır. Zira, Fransa gibi ülkelerde, işçi örgütleri ortak örgütlenmeye sıcak bakmamış, memurları devletin bir ajanı, görevlisi olarak görmüş, ortak örgütlenmede sınıf mücadelesini olumsuz yönde etkileyeceğini düşünmüştür. Bu nedenle, memurlara yasal sendikal hakkının tanındığı II. Dünya Savaşı sonrasındaki döneme kadar CGT gibi sol sendikalar üyelik açısından oldukça katı tutum takınmışlar, memurları işçi sınıfının bir parçası olarak görmek istememişler ve bazı istisnalar hariç, uzun süren bir direnç göstermişlerdir.

Osmanlı’nın geç döneminde başlayan örgütlenme hareketine bakıldığında, memur sayısının sınırlılığı, sektörler açısından zayıflığı, genellikle işçiler ile aynı sorunları yaşamaları, Fransa gibi kapitalist ülkelerdeki ayrı örgütlenmeden farklı bir örgütlenmeye, ortak örgütlenmeye yol açtığını göstermektedir. Özellikle grev süreçlerinden sonra kurulan bu ortak örgütlenmeler Fransa’daki gibi memur-işçi ayrımının ideolojik tartışmasının zeminini de ortadan kaldırmıştır. Böyle olduğu için de bir ayrım temelinden çok ortak sorunlar çerçevesinde ortak mücadelenin örgütleri olarak eylemin içinden doğmuşlardır. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kalan miras, ortak örgütlenme ve eylem açısından oldukça bereketli ve önemlidir, 1909 yılındaki yasaklara rağmen.

II. Erken Cumhuriyet Döneminde Ortak Örgütlenme

Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde kurulmuş olan işçi örgütlerinin bir kısmı erken Cumhuriyet döneminde de varlığını sürdürmüş, 1924 yılında bir çatı örgütü olarak kurulan Amele Teali Cemiyeti’ne de üye olmuştur (Şark Şimendiferleri Müstahdemin Teavün Cemiyeti, Anadolu-Bağdat Şimendiferciler Cemiyeti gibi). Bu durum, İmparatorluk’tan Cumhuriyet yönetime geçerken işçi örgütlenmesinde köklü bir kopuş olmadığını, tersine bir süreklilik olduğunu göstermektedir. Böyle olduğu için de 1909 Tatil-i Eşgal Kanunu ve Cemiyetler Kanunu da örgütlenme alanını düzenleyen yasalar olarak yürürlülüklerini sürdürmüştür. Bu yasalardan kaynaklanan haklarını kullanan işçi, memur ve müstahdemler, tıpkı Osmanlı döneminde olduğu gibi ortak eylemlere gitmiş, grevler gerçekleştirmişlerdir. 19 Kasım 1923’te başlayan Şark Şimendiferleri grevi Şark Şimendiferleri Müstahdemin Teavün Cemiyeti tarafından çıkarılmış, işçi, memur ve müstahdeminin katılımı ile gerçekleşmişti. 11 Ağustos 1924’te memur ve işçilerce kurulan Şirket-i Hayriye Amele Cemiyeti’nin 1925 yılındaki grevi daha çok işçi ağırlıklı bir grev özelliği taşır, zira grev ortak bir grev olmaktan çok gemi işçilerinin grevi olarak başlamış ve sürmüştür. 1925 yılının bir diğer ortak gerçekleştirilen grevi Adana, Samsun ve Erzurum’daki telsiz-telgraf memur ve işçileri grevidir. 1927 yılında Adana-Nusaybin demiryolu hattındaki grev dönemin son memur, müstahdemin ve işçinin ortak olarak gittikleri grevlerden biridir. Bu grevin özelliklerinden biri eyleme grevci işçilerin ailelerinin de katılmasıdır. Takrir-i Sükun’a kadar, izleyen yıllarda memurlara yönelik yapılan düzenlemeler ve sağlanan ayrıcalıklar da hem cemiyet, sendika şeklinde ortak örgütlenme hem de ortak eylemler üzerinde olumsuz etkide bulunur.

Cumhuriyet döneminin Osmanlı’dan farkı, memur sorununa önem vermesi ve özel bir yasa olarak memur hukukunu 788 sayılı Memurin Kanunu ile 1926 yılında düzenlemesidir. Böylece memurlar ile ilgili genel statü rejimi almış ve rejimin tüm önemli konuları da yasa ile düzenlenmiştir. Kuşkusuz, Memurin Kanunu, memuru özel bir yurttaş sayıyor, bu nedenle de işçilerden farklı imtiyazlarla donatıyordu. Memura tanınan hak ve ayrıcalıklar, bir önceki dönemden farklı olarak, doktrinde, sendikal örgütlenme ve grev hakkının da elinden alınmasının gerekçesi sayılıyordu. Oysa, Memurin Kanunu, sendika hakkına ilişkin ne bir yasaklama ne de bir düzenleme yapmıştır. Bunun yanı sıra, yasa, memurların dernek kurması ya da derneklere üye olmasıyla ilgili bir kural da içermemektedir. 1909 Cemiyetler Kanunu ve 1926 Medeni Kanunu’na göre memurlar dernek kurup, üye olabilirler. Ancak, yürürlükteki Tatil-i Eşgal Kanunu’nun 8. maddesi, kamu hizmetlerini yerine getiren kurumlardaki çalışanlara sendika yasağı getirdiğinden, 788 sayılı Memurin Kanunu kapsamındaki memurlar da bu yasak kapsamına girmiş oluyordu. Memurların sendika kurma ve üye olma yasağına, 1938 yılında Cemiyetler Kanunu’nda yapılan bir değişiklik ile 1964 yılına kadar dernek kurma ve üye olma yasağı da eklendi. Değişikliğe göre, “Devlet, hususi idareler ve belediyelerle devlete bağlı kurumlardan hizmet karşılığı maaş ve ücret alanlar, bulundukları işin sıfat ve mahiyeti ile cemiyet kuramazlar”. Böylece, 12. madde ile memur ve müstahdemlerin dernek kurmaları yasaklanmıştır. Kuşkusuz, bu düzenleme işçi, memur ve müstahdemlerin dernek şeklinde de olsa örgütlenmesini yasal olarak ortadan kaldırmıştır. 1938 yılında işçiler için de konulan cemiyet kurma yasağı 1946 yılında kaldırılmış, 1947 yılında da İşçi ve İşveren Sendikaları ve Sendika Birlikleri Hakkında Kanun ile işçilerin sendika kurmaları yasa ile düzenlenmiştir. Böylece, işçi, memur ve müstahdeminin sendika ya da cemiyet şeklinde ortak örgüt kurma olanakları ortadan kaldırılmıştır.

Yasaklar dönemine kadar memur ve işçiler dernek şeklinde de olsa örgütlenmelerini sürdürmeye çalışsalar da her geçen yıl bunun olanakları ortadan kalkmaya başlamıştır. Özellikle 1926 Memurin Kanunu ile memur ve müstahdemlere bazı ayrıcalıklar tanınması, ortak sınıf çıkarlarının temellerini de ortadan kaldırmıştır, memur ile işçi arasındaki “ideolojik” ayrılığın tohumlarını da ekmiştir. Buna CHP’nin 1927 yılı itibari ile tüm dernekleri kontrolü altına alma isteği ve bu temeldeki yaptırımları da eklendiğinde sürecin tersine dönmemesi için bir neden kalmamış gibidir. Kuşkusuz CHP’nin 1931 yılından itibaren başlayan işçi, memur ve esnaflara yönelik yaklaşımı da ortak örgütlenme üzerinde olumsuz etkide bulunmuştur. Erken Cumhuriyet döneminin İzmir’deki diğer ortak örgütlerinden olan ve 1923 yılında kurulmuş olan Emekçiler Derneği’nin adı 1932 yılında İzmir Sanayi İşçileri Birliği’ne dönüştürülmüş; Telefon Su ve Havagazı Şirketleri Memur ve Müstahdemleri, Tramvay Amelesi cemiyetleri de İmtiyazlı Şirketler Memur ve Müstahdemin Birliği adı altında birleştirilmiştir. Bu uygulamaların yanı sıra CHP’nin 1935 yılındaki 4. Büyük Kurultayı’nda “işçi ve esnafın örgütlenmesi”ni önüne hedef olarak koyması, ortak örgütlenmede işçi-esnaf örgütlenmesine yönelindiğinin bir işareti olarak kabul edilebilir. Nitekim, bu çabanın bir ürünü olarak pilot bölge seçilen İzmir’de CHP İşçi-Esnaf Birliği Genel Bürosu kurulmuş; 15’i işçi, 17’si esnaf derneğinden oluşan 32 dernekli CHP İzmir İşçi ve Esnaf Cemiyetleri Birliği kurulmuştur (ilk adı CHP İzmir İşçi ve Esnaf Kurumları Birliği idi). 1935 yılında 5.555’i esnaf, 23.869’u işçi olmak üzere 29.424 üyesi vardı, 1941 yılında üye sayısı 34.000’e ulaştı.

1936 yılında kabul edilip, 1937 yılında yürürlüğe giren İş Kanunu’nun işçi-memur ayrımındaki sorunlu yaklaşımı ve ortak eylemlerden biri olan grevleri yasaklaması da süreci pekiştiren başka bir etken olmuştur. II. Dünya Savaşı nedeni ile askıya alınan örgütlenme faaliyetleri, 1946 yılında tekrar başladığında, işçiler ile memur ve müstahdeminin de cemiyet ya da sendika şeklinde ortak örgütlenmesinin bir anlamı da kalmamış gibi görünüyor. Zira, 1946 sendikacılığı olarak bilinen ve sosyalistlerin örgütlediği bu sendikalarda memur ve müstahdemlere yer yok idi. Bu bir ideolojik tercih olarak benimsenmiş olabilir, tıpkı Fransa’da olduğu gibi. Ne var ki, aynı dönemde Fransa’da çatı örgütleri olan Konfederasyonlarda ortak örgütlenmeye gidilmeye başlanmıştı!..

Osmanlı’dan miras kalan ortak örgütlerin dışında Erken Cumhuriyet döneminde memur ve işçiler arsındaki ortak örgütlenme yasal düzenlemeler ve yasaklamalar nedeni ile farklı bir mecraya büründü, ortak örgütlenme bu kez “tekaüt/emeklilik” ve “muavenet/yardım” sandıkları ve kooperatiflerde gerçekleşmeye başladı. 1939 yılında kurulmuş olan Askeri Fabrikalar Tekaüt ve Muavenet Sandığı, subaylar, askeri memurlar, ücretli ya da yevmiyeli geçici memurlar, işçi ve müstahdemleri kapsıyordu. SSK’nın kuruluşu ile bu tür örgütlenmeler de sona ermiştir.

1947 yılı itibari ile bakıldığında ortak örgütlenmenin ekseninin nasıl da yardım sandıklarına, derneklere ve kooperatiflere evrildiğini şu liste bize çok daha iyi gösterecektir: Başbakanlık Memur, Müstahdem ve Daimi İşçileri Yardımlaşma ve Biriktirme Derneği (1944), Ankara Elektrik ve Havagazı İşletme Müessesi Memurları ve Daimi İşçileri Yardımlaşma Cemiyeti (1942), Halk Bankası ve Sandıkları Memur ve Müstahdemleri Yardımlaşma Cemiyeti (1944), İzmir Gümrük ve İnhisarlar Vekaleti Memur ve Müstahdemleri İstihlak Kooperatifi, Eskişehir DDY Memur ve İşçileri Yardımlaşma Cemiyeti. 1932 yılında İzmir’de kurulmuş olan ve 1975’te TCDD Memur ve İşçileri ile Emeklileri Ölüm Yardım Derneği adını almış olan bu türden örgütlerden biri olup, 1967 yılındaki adı TCDD Personeli, Daimi Memur, Hizmetli, İşçi, Yövmiyeli Teknik Eleman ve Emeklilerine Mahsus Ölüm Yardım Derneği idi. Adalet Mensucat Fabrikası T.A.Ş. Memur ve Müstahdemleri Yardım sandığı (1947), ESHOT Umum Müdürlüğü Memur ve Müstahdemleri ve Daimi İşçileri Yardım Derneği (İzmir, 1946), İstanbul Belediyesi Memur ve Müstahdemleri Yardım Cemiyeti (1933), Üsküdar, Kadıköy ve Havalisi Tramvayları Türk Anonim Şirketi Memur, İşçi ve Müstahdemleri Teavün ve Tasarruf Cemiyeti (1944), Bursa Ekmekçi, Fırıncı ve İşçileri Esnaf Cemiyeti, Bursa Merinos Fabrikası Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, Eskişehir DDY Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, İstanbul DDY ve Limanları Avrupa Hattı 9. İşletme Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, İstanbul Sümerbank Defderdar Fabrikası Memur ve Müstahdemleri İşçiler İstihlak Kooperatifi, İstanbul T.A.Ş. Havagazı Şirketi Sanayi Tatbikat Memur ve İşçiler istihlak Kooperatifi, İzmir DDY ve Limanları 8. İşletme Müdürlüğü Yol, Cre ve Matbaa Atelyesi Memur ve Müstahdemin ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, Gölcük Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, Hereke Fabrikası Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, Malatya Bez ve İplik Fabrikası Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi, Sivas DDY Memur, Müstahdemin, İşçiler İstihlak Kooperatifi, Ayancık Devlet Orman İşletmeleri Memur ve İşçileri İstihlak Kooperatifi, Türkiye Demir ve Çelik Fabrikası Memur ve İşçiler İstihlak Kooperatifi.

Sonuç Yerine

Osmanlı İmparatorluğu’nda memur, müstahdem ve işçilerin ortak örgütlenmesi olarak yardım ve teavün sandıkları şeklinde başlayan örgütlenmeler zamanla sendikaya, yasaktan sonra da sendika özelliği taşıyan derneklere dönüşerek, ortak örgütlenme ve eylem açısından önemli sayılacak bir deneyim edinmiş, Erken Cumhuriyet dönemine de bunu miras olarak bırakmıştır. İşletme, şirket, meslek, bölge temelli bu örgütlenmeler işkolu düzeyinde örgütlenmelere dönüşememekle birlikte zaman zaman çatı örgütleri altında bir araya gelmeye çalışmışlardır. Doktriner ideolojik bir ayrılığın yaşanmadığı memur ve işçiler arasındaki ortak örgütlenme ve eylemler ortak sorun ve sıkıntılardan kaynaklanmıştır.

Türkiye’nin kapitalistleşme sürecine bağlı olarak hem işçi sayısının artması hem de bürokrasinin daha da modern bir hal alması memurlara yönelik yeni düzenlemeleri gerektirmiş, Erken Cumhuriyet dönemindeki bu yasal düzenlemeler hem memuru ayrıcalıklı kılarak, hem de örgütlenmesine yasakçı bir şekilde müdahale ederek, sendika ve sendika özelliği taşıyan dernekler kurmasını yasaklayarak, ortak örgütlenme olanaklarını ortadan kaldırmaya çalışmıştır.

Memur ve işçiler bu yasaklamalar karşısında ortak örgütlenmeye tekrar yardım ve teavün sandıkları şeklinde örgütlenerek yönelmişler, daha sonra buna tüketim kooperatiflerinde örgütlenmeyi de eklemişlerdir. Kuşkusuz, bir önceki ortak örgütlenme biçimleri ile karşılaştırıldığında bunun geri bir örgütlenme olduğu açıktır. Ancak, memur ve işçilerin ortak örgütlenme isteğini kooperatif ve yardım sandıkları damarı üstünden sürdürme çabalarına da başka bir değer biçmek anlamlı olacaktır. Zira, ayrışmamakta bir inadın göstergesi olarak kabul edilecek bir durumdur sözkonusu olan ve izleyen yıllarda olası ortak örgütlenme için bir mayalanma ve korunma biçimidir.

Tarihsel olarak ortak örgütlenme deneyiminin mirası ve birikimi hiç de küçümsenecek gibi değildir. 1950’li yıllardan sonra işçi ve memurlar arasında yapay olarak oluşturulmaya çalışılan ideolojik ayrılığın köklerini derinlere salamamasının arkasında bu tarihsel birikim ve mirasın katkısı olsa gerek. Ortak örgütlenmeyi yeniden düşünmek için geriye kalan, bu zengin mirastan, inatçı damardan beslenmektir.


* Bu tebliğ, “Ortak Örgütlenme İçin Çalışma Grubu”nun 13 Ocak 2007’de, Ankara’da, Jeoloji Mühendisleri Odası’nda düzenlediği panele sunulmuştur. 40 kadar sendikal ve siyasal çağrılı katılımcının da izleyip, aktif olarak katıldığı bu panel ortak örgütlenme sorununun önemli olduğunu göstermiştir. Tebliğ daha önce, http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=9423’de de yayınlanmıştır. (Y. Akkaya)


Dipnotlar:

1. O. Baydar, Türkiye’de İşçi Sınıfı -Doğuşu ve Yapısı-, Habora Kitabevi, İstanbul, 1969; İ. Ortaylı, “Osmanlı Bürokrasisinin Özelliklerine Karşılaştırmalı Bir Yaklaşım Denemesi”, Yönetim Sosyolojisi, TODAİE Yayını, Ankara, 1977

2.M. Gülmez, Kamu Görevlileri Sendika ve Toplu Görüşme Hukuku (788’den 4688’e: 1926-2001), TODAİE Yayını, Ankara, 2002, s. 4

3. O. Baydar, a.g.k., s. 159

4. O. Baydar, a.g.k., s. 159

5. O. Baydar, a.g.k., s. 160

6. O. Baydar, a.g.k., s. 205

7. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 40-41

8. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 47-49

9. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 94-95; 176

10. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 176; M. Gülmez, Türkiye’de Çalışma İlişkileri (1936 Öncesi), TODAİE Yayını, Ankara, 1983, s.394-397

11. J. S. Pouydesseau, Le Syndicalisme des Fonctionnaires Jusqu’a la Guerre Froide (1848-1948), PUL,

1989.

12. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 3, s. 111-113

13. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 3, s. 122-124

14. M. Ş. Güzel, Türkiye’de İşçi Hareketi 1908-1984, Kaynak Yayınları, 1996, s.172

15. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 1, s.9-10

16. M. Gülmez, 2002, a.g.k., s. 3

17. M. Gülmez, 2002, a.g.k., s. 5

18. M. Gülmez, 2002, a.g.k., s. 6

19. M. Gülmez, 2002, a.g.k., s. 6

20. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 2, s. 178

21. H. Uyar, CHP İzmir İşçi ve Esnaf Cemiyetleri Birliği, Tarih ve Toplum, Cilt 27, sayı, 160, Nisan 1997;

22. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 2, s. 175

23. Sendikacılık Ansiklopedisi, Cilt 1, s. 87-88

24. Ş. Güzel, Türkiye’de İşçi Örgütlenmesi (1940-1950), AÜ SBF Yayınlanmamış Doçentlik Tezi, 1982, s.

290-295

25. Y. Koç, Türkiye İşçi Sınıfı Tarihinden Yapraklar, Ataol Yayıncılık, İstanbul, 1992, s. 102.

26. Y. Koç, a.g.k




DİSK ve ortak örgütlenme

DİSK Genişletilmiş Başkanlar Kurulu, 2-3 Şubat 2007 tarihleri arasında toplanarak bazı kararlar almıştır. Bu kararlardan 7’ncisi şöyledir: “DİSK, sendikal hareketi güçsüzleştirmeye dönük saldırılar ve sorunlar karşısında, tüm çalışanlar için ortak çalışanlar yasası ve çalışanların ortak örgütlenmesi önündeki engellerin kaldırılmasını talep etmektedir. Bu nedenle; İşçi sınıfının, emekçi halkımızın hak ve çıkarlarının savunulması; Çalışma hayatının demokratikleştirilmesi; Çalışma ve yaşam koşullarının iyileştirilmesi temelinde, tüm çalışanların birliğinin bir üst yapılanmada gerçekleştirilmesi için çaba harcanması gerektiğini önemsemekte ve önermektedir. DİSK, genel kurul kararları çerçevesinde bu konuyu tartışmaya ve geliştirmeye hazırdır.”

Bir süredir tartışılmakta olan “ortak örgütlenme” giderek, körlerin fili tarifine dönmektedir. “Ortak”lıktan ve “örgütlenme”den ne anlaşıldığı açıkça ortaya konmadığı için de tartışma ete kemiğe bürünüp, somutlaşmamaktadır.

Örgüt, mutlaka sendika mı olmalıdır? Yoksa, dernek, birlik ve benzeri bir örgütlenme de olabilir mi? Örgütlenme hangi düzeyde olacaktır? İşyeri, işletme, havza, işkolu, meslek, kent, bölge düzeyinde örgütlenmeler bugün için düşünülebilir mi? Her yer için aynı düzeyde örgütlenme mi, yoksa işyerinin, havzanın, işkolunun, mesleğin, kentin özelliklerine uygun oldukça seçenekli örgütlenmelere mi gidilmelidir? Her kentte bir üst örgütlenmeye de gidilmeli midir? Yoksa, ortak örgütlenme sadece mevcut sendikaların birleşmesi midir? “Tüm çalışanların birliğinin bir üst yapılanmada gerçekleştirilmesi” düşüncesi, sendikaların birleşmesini dışlayan, ortak örgütlenmeyi bir üst kuruluşa üyelik ile sınırlayan bir istem midir? Almanya, Fransa, İtalya, Belçika ve benzeri ülkelerde olduğu gibi. Bu tip bir “ortak” örgütlenme yeni dönemin “ihtiyaçlarını” karşılayabilir mi?

Ortaklar sadece çalışanlar mı olacaktır, işini kaybetmiş işçileri ve hiç işe başlamamış potansiyel işçiler olan işsizleri de kapsayacak mıdır? Giderek yoksullaşan ve mülksüzleşen esnafın bu örgütlenme de yeri var mıdır? Kuşkusuz bu sorular arttırıldığında DİSK’in Genişletilmiş Başkanlar Kurulu’nda aldığı kararlardan yedincisi ne yazık ki yetersiz kalmaktadır. Dileğimiz, belirtildiği gibi DİSK tarafından bu konunun tartışılması ve geliştirilmesidir. İşe ortak örgütlenmenin tarihsel mirası ile de başlanabilir. Ekteki yazı, bu tarihsel mirasın önemli bir deneyime sahip olduğunu gösteriyor.

Yüksel Akkaya