Arjantin'de yaşanan olaylar tüm dünya kamu oyunun baş gündemi haline gelirken, ülkemizde de konuyla ilgili özellikle belli basın ve medya organlarında yer bulan bir dizi tartışmanın -her zaman olduğu gibi- emekçi yığınları yanlış yönlere kanalize etme, kafaları bulandırma amacına hizmet ettiği görülmektedir.

Çalışma Grubumuz, bu nedenle ve tartışmaların doğru, tutarlı ve sağlıklı bilgiler zemininde sürdürülmesi ve emekçilerin tartışma ve analizlerini kolaylaştırması amacıyla konuyla ilgili bir bilgi notunun hazırlanmasının yararlı olacağını düşünerek aşağıdaki çalışmayı yapmıştır.

Öncelikle Arjantin ekonomisinin son 10 yılını özetle bir gözden geçirmekte yarar vardır.

Ülke, 90'lı yılların başında -uluslar arası finans kurumlarının onayı ile- sabit döviz kuru sistemini seçmiş ve bankacılık sistemini konsolide etmiştir. Bu süreçte, enflasyonun kontrol altına alındığı gibi bir görüntü yaratılmış ve başarılı, parlak bir ekonominin hikayesi oluşturulmaya başlanmıştır. “İstikrar” içinde olduğu söylenen bütün ekonomilerde olduğu gibi Arjantin’de de sanal büyümeye uygun olarak harcamalarda muazzam bir artış yaşanmış ve ülkenin dış borç stoğu sürdürülemez büyüklüklere ulaşmıştır.
Dört yıl öncesinde de derin bir ekonomik durgunluğa giren Arjantin'de, Hükümet bir kez daha IMF'ye başvurmuş ve 'yeniden, borçlarını çevirebilen bir ülke konumuna gelebilmek için' mali destek talebinde bulunmuştur. Daha sonra çeşitli kez yinelenen bu talepler her seferinde gerek Clinton ve gerekse Bush yönetimlerince de desteklenmiş ve yalnızca geçen yıl bile IMF iki kez, ülkeyi kurtarmaya gelmiştir. Bu kredi anlaşmalarında amaç, politik bir deneme tahtası haline gelmiş olan sabit döviz kuru sisteminin devamını sağlamak ve bir yandan da 132 milyar $'a ulaşmış olan dış borcun geri ödemelerinde olası bir 'gecikme'ye engel olabilmek ve böylece ülkenin yabancı yatırımcılarla olan ilişkisini iyi düzeyde sürdürmesini sağlamak biçiminde belirlenmiştir.

Mali yardım paketlerinde, IMF'nin sağladığı mali destek her zaman olduğu gibi koşullu oluyor ve koşullar, ne olursa olsun dış borçların, takvimine uygun olarak geri ödenmesini garanti altına alma amacına hizmet edecek biçimde belirleniyordu. Bu bağlamda örneğin; zaten derin bir resesyon içinde kıvranan ülkede, harcamaların daha da kısılması bir kredi anlaşmasının ön koşulunu oluşturabiliyordu. Buraya kadar, hikaye Türkiye'deki ile büyük benzerlikler taşımaktadır.

İMF'nin baş ekonomistlerinden Michael Mussa'ya göre, Arjantin'deki politik ve ekonomik durum bugüne oranla daha istikrarlı olsaydı bile, borç ödemelerinin ertelenmesi ya da ulusal paranın devalüe edilmesi benzeri bir girişim söz konusu olduğunda bölgede geniş çaplı bir mali krizin yaşanmasına engel olmak mümkün olamayacaktı. Yaşananlardan çıkarılan ders ise 'IMF'nin, insanlar sokağa dökülmeden önce HAYIR demeyi öğrenmesi'. Çıkarılan bu ders, gerek Uluslararası Para Fonunun ve gerekse yabancı ekonomi uzmanlarının önemli bir bölümünün, ülkede kriz başladıktan sonra, Ağustos ayında yapılan kredi anlaşması konusunda ikileme düşmesi ve 'eğer Aralık ayı yerine Ağustos ayında Arjantin'e 'HAYIR' denmiş olsaydı kriz bu denli ağır yaşanmazdı' şeklinde düşünüyor olmasından kaynaklanıyor.

Öte yandan, Arjantin'in Ağustos ve Eylül ayındaki manzarasına baktığımız zaman, bu mazeretlerin ne kadar geçersiz ve anlamsız kaldığını görüyoruz. Ağustos ayındaki kredi anlaşmasının yanlışlığı üzerine 5 Eylül tarihinde Los Angeles Times'da yayınlanan bir makale IMF yönetiminden büyük bir tepki alıyor ve 15 Eylül günü aynı gazetede IMF-External Relations Department imzasıyla yayınlanan tekzipte bakın neler yazıyor :

“IMF ile yapılan yeni anlaşmanın riskleri olduğu doğrudur. Fakat, Arjantin'e uygulanan reform reçetesi doğru bir reçetedir ve güçlü bir uluslar arası desteği hak etmektedir. Yeni anlaşma, daha şimdiden ülke içindeki güveni yeniden tesis etmeye başlamış, bankalardan para çekişi durmuş ve halk parasını yeniden finans sistemine yatıracak kadar ekonomiye güvenmeye başlamıştır.

“Gazetenin Editörü Bay Weisbrot çeşitli noktalarda yanılmaktadır. Özellikle, Arjantin'deki Para Kurulu ülke çapında, geniş oranda halk desteği bulmuştur. Ayrıca, Arjantin ekonomisi şu anda büyük oranda dolarize olmuş; ev kiraları, şirketlerin borçları ve dayanıklı tüketim mallarının fiyatları hep dolar üzerinden hesaplanmaktadır. Böyle bir durumda Arjantin Peso'sunun devalüe edilmesi tam bir felakete yol açacak ve bir yandan ülkenin ödemeler dengesinde çok olumsuz bedellere mal olurken, bir yandan şirket iflaslarını hızlandıracak ve işsizliği daha da yükseltecektir.

“Ayrıca, Hükümet yoksulların daha az zarar görmesi için belli sosyal programları korumakta, sosyal güvenlik sistemini reform ederek güçlendirmekte ve işçi ücretleri ile emeklilik ücretlerindeki kesintileri daha alt düzeylerde tutmaya çalışmaktadır. Arjantin'deki program IMF tarafından değil, Arjantin devleti tarafından dizayn edilmiştir ve ülkenin son 10 yılda gerçekleştirdiği son derece başarılı bir ekonomik dönüşüm tarihinin üzerine inşa edilecektir. Maliye Bakanı Domingo Cavallo'nun da belirttiği gibi, sıfır-açık (zero-deficit rule) kuralına bağlı kalarak Arjantin, dış ekonomik şoklarda, yükü sürekli olarak verimli ve etkin özel sektöre kaydırmadan, kendini yeni duruma adapte edebilecek konuma gelecektir.”

Yukarıdaki tekzip alıntısı, IMF'nin Arjantin'deki ekonomik gelişmeleri nasıl değerlendirdiğini, Türkiye'deki bazı akademisyenlerin Arjantin Para Kurulu'na yönelik suçlamalarına IMF kurmaylarının hiç katılmadığını, yine aynı akademisyenlerimizin “Arjantin'in sabit döviz kuru sisteminde kalmak için direnmesi ve IMF'nin uyarılarına rağmen dalgalı döviz kuru sistemine geçmeyi reddetmesinin bugünkü kaotik duruma neden olduğu” biçimindeki -son derece yanıltıcı- değerlendirmelerinin gerçeklerden ne kadar uzak olduğunu en somut şekilde ortaya koymaktadır. Uluslararası Para Fonu, ülkedeki, çok değil sadece 3 ay önceki durumu bile 'istikrar' olarak değerlendirmekte, Arjantin Hükümetine övgüler düzmekte, Para Kurulunu göklere çıkarmakta ve bugün neredeyse pek çok iktisatçı için eleştirilerin odağını oluşturan sabit döviz kuru sistemini sonuna kadar savunmaktadır.

Diğer yandan, Arjantin'de isyanların baş göstermesi ile birlikte çeşitli ülke yönetimlerince dünya basınına verilen demeçlere de bakıldığında, yaşanan olaylarda IMF'nin sorumluluğunun ne kadar büyük olduğu yönünde geniş çaplı bir fikir birliğinin oluştuğu anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Peru Maliye Bakanı Pedro Pablo Kuczynski, IMF'yi pasif, katı ve tutarsız politikalar uygulayarak Arjantin'le yaptığı anlaşmayı yüzüne gözüne bulaştırmaktan suçlarken; Fransa Dışişleri Bakanı Hubert Vedrine ise Fonu, uzun zamandan beri ilişkide olduğu önemli bir müşterisini yüzüstü bıraktığı ve bu müşteriden en kötü dönemde, en yapamayacağı şeyleri talep ettiği için yargılamaktadır.

Suçlu kimdir? IMF mi, ABD Yönetimleri mi, yoksa Arjantin yönetimleri mi? sorularının cevaplanabilmesi için öncelikle “IMF Kimdir? Ve Nasıl Çalışır?” sorularının cevaplanması gerekmektedir. Ülkelerle yapılan stand-by anlaşmaları sonucunda aktarılan fonların nihai alacaklısının dünyadaki egemen finans şirketleri olduğu hatırlandığında Fon'un kimlik sorunu aşılmış gibi görünmektedir. Fakat, ikinci soru, yani Fon'un nasıl çalıştığı ile ilgili soru cevaplandığında resim biraz daha değişmekte, netleşmektedir. Eğer IMF politikalarının tek sorumlusu finans sermayesi olsaydı, kamu hizmetlerinin piyasa ekonomisine açılması, şeker ve tütün yasaları ile ihale yasalarının çıkarılması, G. Afrika ve Latin Amerika ülkelerinde Su'yun özelleştirilmesi, Ukrayna'da yoksullara yapılan tarımsal gıda yardımlarının kesilmesi, Haiti'de pirinç üreticilerine yapılan devlet destklemelerinin kaldırılması, Mozambik'teki şeker pancarı üreticilerine sağlanan sübvansiyonlara son verilmesi, Jamaika sanayii ürünlerinin ithalatında alınan gümrük vergilerinin kaldırılması gibi dünya tarım, hizmetler ve sanayii tekellerinin temel hedefleri kredi anlaşmalarının ön koşulları içerisinde olmayacaktı. İşte bu nedenle, finans ve sanayii sermayelerinin iç içe geçmiş grift yapısını IMF'nin işleyiş mekanizması ve yapısından dha somut ortaya koyabilecek çok az veri bulunmaktadır.

Bu tespit bizi, yaşananların sorumlusunun tek bir yapı, tek bir hükümet ya da yönetim olmaktan öte, bir sistem, yani kapitalizmin bizzat kendisi olduğu sonucuna ulaştırmaktadır. Bu çerçevede, tıpkı Felix Rohatyn'in de belirttiği gibi, 'Ulus Devletlerin bilhassa ekonomik ve siyasi alandaki dış politikaları her zaman burjuvazinin meselesi olmuştur. Siyasi tercihler, çok sınırlı bir halk kesimi ile özel sektörün çıkarlarını gözetme hedefine kilitlenmiş geniş kapsamlı bir fikir birliği içersinde önerilir, müzakere edilir ve kabul edilir.' sözlerinin hatırlanmasında yarar vardır. “Suçlu Hükümettir, IMF'nin uyarılarına kulak asmamıştır' ya da 'IMF bu kez yanılmış, yanlış politikalar uygulamıştır” türünden savlar yanıltıcı olmalarının da ötesinde, kafaları bulandırmaya ve gerçekleri gizlemeye yönelik, bilinçle ortaya atılan argümanlardır.

Diğer yandan Arjantin'de isyanların patlak vermesinden birkaç ay önce, IMF yönetiminin, ülkelerin de tıpkı şirketler gibi iflas etmesini öngören hazırlıklar içinde olduğu, yani minarenin kılıfını çok önceden hazırladığı ve en geç Mart ayında bu planın nihai şekline ulaşacağını bildiren IMF kurmayı Haan Kruger açıklamaları, “IMF, ülkelere zamanında HAYIR demeyi öğrenmelidir” tarzındaki IMF tepkileri ile büyük bir tutarlılık içindedir. Arjantin'de yaşanan kaosa bilerek yeşil ışık yakılmış ve böylece bir yandan ülkelerin iflas planı için mazeret yaratılıp plana meşruiyet kazandırılırken, bir yandan da benzer konumda ve IMF karşıtı tepkilerin giderek yayıldığı ülkelere gözdağı verilmiştir. Bu ülkelere IMF çekilirse Arjantin gibi olursunuz mesajı verilmektedir. Arjantin'de asıl yağma bundan sonra başlayacak, İflas Hukuku uyarınca tüm kamu mallarına, hazine arazilerine, yeraltı ve yer üstü tüm doğal kaynaklarına ulusötesi sermaye tarafından el konacaktır.
Buraya kadar Arjantin'de yaşananlarla ilgili olarak belli düzeyde bir açılım sağlayabildiğimiz öngörüsünden hareketle şimdi de Türkiye ile Arjantin arasındaki, son dönemde sıkça dile getirilen, benzerlik ve farklılıklara göz atalım. Ülkemizdeki son dönem gelişmelerinin Arjantin ile büyük benzerlikler taşıdığını hatırlattıktan sonra, şimdiye kadar Arjantin'in yabancı yatırımları çekme açısından ülkemizden bir hayli ileride olduğunu; ekonomik çöküş içinde olduğu 2000 yılında bile ülkeye giren yabancı sermaye miktarının Türkiye'dekinden 10 kat daha fazla gerçekleştiğini, 1999 yılında ise bu oranın tam 24 kat olduğunu belirtmekte yarar vardır. Yabancı sermayenin kalkınma ve refah anlamına geldiği tezlerini yerle bir eden Arjantin kaosu, kapitalist iktisat teorisinin milli gelir tezini de çürütmüştür.Zira, 2000 yılı itibarıyla ülkede kişi başına düşen milli gelir 7000 $ ile Türkiye'dekinin iki katından daha yüksektir.

İşsizlik ve yoksullaşma oranlarında Türkiye'nin Arjantin'den daha iyi bir konumda olduğunu iddia etmek, Başbakanın ayakları dibine fırlatılan yazar kasaları, yiyecek yardımları sırasında yaşanan izdihamları, amele pazarlarında köle tacirlerini bekler gibi, kendi emeğinin -hem de en düşük bedeller üzerinden- satın alınması için birbirleriyle kıyasıya rekabet içine giren işsizler ordusunu, soğuktan ve açlıktan ölenleri görmezden gelmektir. Türkiye'deki mücadele geleneğinin Latin Amerika ülkelerindeki kadar gelişmediği tespiti doğru olabilir. Fakat bu noktada Arjantin halkına söylenebilecek tek şey “Bizim burjuvazimiz, sizinkini döver” olabilir.

Arjantin'de yaşananlardan ve benzeri kaoslardan ders çıkarmak değil ama, ülkemiz emekçilerinin yakın geleceği üzerine tahmin ve yorumlarda bulunmak mümkündür.

26 Aralık 2001
Türkiye MAI ve Küreselleşme Karşıtı Çalışma Grubu...

---

Ergin Yıldızoğlu

İşte yine İMF kılavuzluğunda yola çıkıyoruz. İMF’ye verilecek niyet mektubu hazırmış. Bu mektupta verilen sözler tutulursa ekonomi yeniden büyüyecek, enflasyon düşecekmiş... “Ciddi bir sosyal bedel ödeyebilirmişiz” ama “bunun yapılması çok kolay olmamakla birlikte, başka seçenek yokmuş” ...

1999’da, birçok ekonomistle birlikte biz de uyarmış, İMF kapısından girenlerin, sağlam çıkmadığını hatırlatmıştık. Biz yine görevimizi yapalım: Ey yönetme iddiasında olanlar, İMF’nin bir kapısından giren öbür taraftan sağlam çıkmıyor! İMF’yi kılavuz edinenin burnu pislikten kurtulmuyor. Arjantin’i de mi görmüyorsunuz?

Bırakın başkasına kılavuzluk etmeyi, İMF, burnunun ucunu bile görmekten acizdir. İnanmazsanız, İMF’nin Ekim 2000 tarihli “World economic outlook” raporunun “Prospects and policy challenges” başlıklı giriş bölümüne bakınız. İMF 2001 yılında dünyanın güllük gülistanlık olmasını bekliyordu: “Dünya ekonomisine ilişkin beklentiler güçlenmeye devam ediyor, dünyanın tüm önde gelen bölgelerinde ekonomik büyümenin artması bekleniyor. Bu iyileşmenin arkasında ABD ekonomisinin gücü, Avrupa’daki genişleme, Japonya’da kırılgan da olsa başlayan ekonomik toparlanma var.”

O sırada biz dünya ekonomisinin bir resesyona girmek üzere olduğunu savunuyorduk. Sonra bırakın güçlü bir ekonomik büyümeyi, ABD ekonomisinde başlayan resesyon dünyanın geri kalanını peşinden sürüklemeye başladı. İMF’nin bu raporuna göre, 2001 yılında, Türkiye’de ekonomik daralma yüzde -2.4 düzeyinde kalacak, Arjantin ise yüzde 3.7 büyüyecekti. O sırada Stanley Fischer de dünya ticaretinin 2001 yılında yüzde 8 büyüyeceğini söylüyordu. Dünya ticareti büyüme hızı yüzde 0.7 düzeyinde kaldı. Türkiye’de ekonomik daralma yüzde 9’a yaklaştı. Arjantin 2001’de iflas etti, ekonomik daralmanın da yüzde -3’ten daha derin olması bekleniyor; toplumsal patlama da cabası.

“11 Eylül oldu, böyle oldu” demeyin. Ulusal Ekonomik Araştırmalar Bürosu ’na göre ABD’de resesyon Mart ayında başlamış, 11 Eylül’den sonra değil.

Arjantin 1990’ların başında İMF’nin gözdesiydi, özelleştirme adı altında kamu mallarını yok pahasına satmıştı. Hatta İMF reformlarını da tamamlamıştı. Ama bu arada reel ekonomide üretkenliği arttıracak uygulamalar gerçekleşmemiş, yalnızca uluslararası mali sermayeye hizmet veren mali sektörde bir verimlilik artışı gözlenmiş (Foreign Affaires, Kasım/Aralık, 2001), Arjantin ulusal parasını dolara bağlamış, böylece enflasyonu düşürmüş, mali piyasalara güven getirmişti.

Tam satacak malı, yapacak reformu kalmamıştı ki, Arjantin’in burnu pisliğe saplandı. Önce bir resesyon başladı, resesyon uzadıkça uzadı. İMF’nin sabrı gittikçe taştı, hırçınlaştı. Mademki Arjantin’in satacak bir şeyi kalmamıştı, öyleyse halkın “boğazından kesip” vermeliydi... İMF’nin reçetesini uygularlarsa düze çıkacaklarına inanan “Bu plan için canımı veririm” (Cavallo) diyen Arjantin politikacıları, şimdi dışarı kaçmak için pasaportlarına konan yasağın kalkmasını bekliyorlar. Bu arada Arjantin halkı sokaklarda polisle çatışıyor, parlamentoyu yağmalıyor, ülkeye de devlet başkanı dayanmıyor. Sivil siyaset hızla tükeniyor...

Arjantin’in serüveniyle bizimkisi arasında, özelleştirmeler ve yolsuzluklar bir yana, bir de sabit kur denemesi benzerliği var. 1991’de uygulamaya konan sabit kur sistemi enflasyonu düşürmüş ama pesoyu da aşırı değerli bir düzeye yükseltmiş. Böylece ithalat arttıkça artmış. Aynı bizde, 2000’de olduğu gibi dış ticaret açığı büyümüş. Bu arada Arjantin, sabit kuru terk edeceğine İMF yardımıyla borç almaya, ithal etmeye devam etmiş, ücretleri düşürerek dünya piyasalarında rekabet etmeye çabalamış. Ama dış ticaret açıkları, faiz ödemeleri ve kamu işletmelerinin ucuza satılması, özelleştirmelerden sonra bunların mal ve hizmetlerinin fiyatlarını sürekli yükseltmesiyle gerçekleştirilen soygun/hortumlama bir süre sonra ekonominin dibini çıkartmış. Ama İMF doyumsuz âşık gibi, daha ver, daha ver demeye devam etmiş: &Uul;cretleri, emekli maaşlarını yüzde 13 azalt, toplumsal harcamaları, kamu yatırımlarını daha fazla kıs, vergileri yükselt, eyaletlerden vergi al ama transfer yapma, eline geçeni borç ödemeye ayır... ver... ver... ver... Sonra da toplumsal patlama...

İMF niye hep böyle yapıyor? Neden yapmasın, İMF’nin işi bu? Arjantin borç alıp ithalat yapan, ucuz işgücüyle üretip ihraç eden, sürekli borç alabilen, bu arada elindeki mallarını ucuza satıp savan bir ülkeydi... Yani hem gelişmiş ülkelerin ihracatlarına bir talep sunuyor hem de ellerindeki fazla sermayeye yatırım alanı. Bu arada, mali sıkıntıda olduğu için de elindeki kamu servetleri ucuza kapatılıyordu. Arjantin, İMF’nin gelişmiş ülkeler için kurduğu saadet zincirinin bir parçasıydı.

Asya krizinde de benzer şeyler olmadı mı? İMF buralarda krizi derinleştirdikçe ABD ve Avrupa şirketleri kendileriyle rekabet eden Asya şirketlerini bu fırsattan faydalanarak ucuza kapatmadılar mı? Endonezya, önce “patladı” sonra da sömürgesi Doğu Timor’u, buradaki petrolleri Avustralya’ya kaptırmadı mı? İMF’nin genelde bu “saadet zincirinin” , özelde ABD dış politikasının bir kurumu olduğunu bir kez daha hatırlatmanın bir anlamı var mı?

Arjantin, İMF’nin tüketip, sonra patlattığı ilk ülke değil... Sonuncusu da olmayacak...

(Cumhuriyet/2 Ocak 01)