Küresel düzeyde ABD ve SSCB arasında makro denge böylesi pratiklerin gerçekleşme zeminlerini yaratıyordu. Sovyetler Birliği’nin izlediği ‘büyük devlet’ politikasının bir yansıması olan “kapitalist olmayan yol tezi” antikapitalist içerikten yoksun bir düşünce yelpazesinin gelişmesine yol açtı. Üçüncü dünyacılık, Baasçılık, Nasırizm, Arap sosyalizmi gibi akımlar ortaya çıktı. Bu akımlar 1960-1970’li yıllarda Türkiye’de etkili oldu. 27 Mayıs Darbesi, Doğan Avcıoğlu ve 9 Mart 1971, MDD tezleri, kemalizmin sol içinde kurduğu ideolojik hegemonya bu sürecin parçası olarak değerlendirilebilir.

Nasır sonrası iktidara gelen Enver Sedat Mısır’da bir restorasyon süreci başlattı. Sedat döneminde emperyalizmle ilişkiler kurumsallaştırıldı. Bonapartist devletin işleyişi içinde “örtük” kurulan emperyalist-kapitalist sistemle ilişki ve bağlantılar Sedat döneminde alenileştirildi. Mısır dünya kapitalist sistemi içinde açıkça yerini aldı. Camp David zirvesi ve Mısır-İsrail anlaşması bunun somut göstergeleri oldu. Mısır ABD emperyalizminin Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki ileri karakolu haline geldi. İsrail-Mısır anlaşması, Mısır’ın İsrail için bir dalgakıran işlevi görmesini sağladı. Arap bloğu parçalandı. Ayrıca İsrail devleti meşruluk kazandı. En önemli Arap ülkesi siyonist politikalara onay verdi. İsrail, Mısır, Suudi Arabistan, Şah dönemi İran ve Türkiye Cumhuriyeti Ortadoğu emperyalizminin vurucu güçleri olarak konumlandı.

Enver Sedat, ABD’nin bölgeye ilişkin politikalarını Arap dünyasında savunan, meşrulaştıran ve realize eden bir tarzda ve tam bir işbirlikçi olarak hareket etti.

Arap ülkeleri içinde Mısır, kapitalist “gelişme” düzeyi en yüksek olan ülkedir. Nasır döneminde izlenen ekonomik politikaların Mısır’ın bu aşamaya gelmesinde oldukça önemli payı vardır.

Sedat dönemi, Mısır’ın emperyalist kapitalist sisteme hızla entegre oluş dönemiydi. Uluslararası sermayenin yatırımlarında yoğunlaşmalar görüldü. Mısır Ortadoğu’da yeni sömürgecilik politikalarının merkezinde yer aldı.

Sedat iktidarı “1977 Ekmek Ayaklanmaları”nda görüldüğü gibi toplumsal muhalefete karşı yoğun şiddet ve terör politikası uyguladı. Sivil diktatörlük kurumsallaştı. Özellikle ordu ve polis, CIA, Pentagon ve MOSSAD aracılığıyla yeniden yapılandırıldı.

Enver Sedat’ın Sovyet ekseninden uzaklaşarak ABD angajmanlı politikaları milliyetçi Arap yığınları içinde ve işçi hareketindeki gelişmelere paralel olarak ortaya çıkan sol çevrelerce tepkiyle karşılandı. Sedat hem iç dengelerden dolayı hem de ABD’nin bölge politikalarına uyumlu olarak islamcı güçlerle hareket etmeye başladı. Nasır döneminde örgütsel gücü dağıtılan islamcı güçler bu dönemde toparlanma sürecine girdi. Enver Sedat, özellikle “İhvan” grubu ve Müslüman Kardeşler’le ilişkiler geliştirdi. Cezaevindeki islamcı kadrolar serbest bırakıldı. Sola ve milliyetçi Arap kesimlerine karşı islam bir denge unsuru olarak kullanıldı. (4) Enver Sedat ekonomide liberalleşme ve serbest piyasa yönelimli politikalar izledi. Bu yönelim uzun yıllar ticaretle uğraşan güçlü bir sermayeye sahip İhvan yanlısı islamcı aktörlerin piyasaya girişine olanak sağladı. Müslüman Kardeşler gibi örgütlerin önemli pay sahibi olduğu bu sermaye grupları kısa sürede güçlü şirketler kurdu. İçlerinden birçok işadamı çıktı ve bazı bankalar bu cemaatlerin denetimine girdi.

İslamcı hareketin yükselişi yoksul kesimler tarafından da desteklendi. Fakat yoksul Mısırlılar zengin sınıfların aksine “İran Devrimi”ni model olarak benimsedi. Bazı (El Cihad El İslami, El Cemaat El İslami gibi) radikal örgütler kuruldu.

Yaşanan süreç yoksul islamcı kesimlerle zengin islamcı kesimler arasında gerginliklerin yaşanmasına yol açtı. Bu gerginliğin kökleri 1960’lara ve Seyid Kutup’un öldürülüşüne dayanıyordu. Yoksul islamcı yığınları düzen içi arayışlara yöneltmeye çalışan zengin kesim denetimindeki finans kaynaklarını geniş ölçüde kullandı. Amerikan modeline uygun, “ılımlı” islamcı çizgide hareket edecek yeni bir orta sınıf yaratılması için uğraşıldı. Bu arada İhvan içinden de radikal gruplar çıktı. Seyid Kutup çizgisi hakim çizgiydi. Seyid Kutup İhvan içinden çıkan önemli bir islamcı kimlikti. Kutup, İhvan’ı pasiflikle ve düzenle uzlaşmayla suçladı. Radikal islamcılar yoksul kesimlerin desteğini hızla kazandı. Seyid Kutup ve yandaşları cihad çağrısında bulundu. Bu cihad emperyalizme karşı olduğu kadar nefse karşı mücadele düşüncesini içeriyordu. Ayrıca müslümanların lüks düşkünü yaşamlarını ve Amerikancı eğilimlerini eleştiriyordu. Seyid Kutup düzenden kopmayı ve düzene karşı savaşı içeren bir islam anlayışını savundu. Daha sonra islamcılar arasında Kutupçu çizgi diye anılan örgütlenmeler doğdu. Seyid Kutup’un düşünceleri radikal islamcıların ideolojik temellerini oluşturdu.

İhvan grubu Seyid Kutup çizgisine karşı sert tutum aldı. Güçleri bölen bir fraksiyon olarak değerlendirildi. Seyid Kutup 1967 yılında Nasır döneminde idam edildi. Seyid Kutup ölümü bir “dava adamı” gibi karşıladı. (5) Seyid Kutup Mısır’ın yanında uluslararası düzeyde islamcı hareketleri etkiledi. Özellikle Enver Sedat suikasti Mısır’da radikal islamcı güçler için dönüm noktası oldu. Eylemi düzenleyen Cihad örgütü diğer radikal islamcı gruplar gibi Kutup çizgisini devam ettirmeye çalışıyordu.

Enver Sedat’ın öldürülmesinin ardından radikal islamcılara yönelik sert yaptırımlar uygulandı. İktidara geçen Hüsnü Mübarek, sistematik bir devlet terörü başlattı. 1980-90’lar radikal islamcılar ile devlet güçleri arasında savaşlara sahne oldu. Radikal islamcılar büyük kentlerin banliyö bölgelerindeki yoksul kesimler içinde ciddi örgütsel güç sağladılar. 1991’den sonra islamcı örgütler yeniden eylemlere geçti. Mübarek yönetimi başta Cihad ve İslami Cemaat grupları ve Müslüman Kardeşler’i kapsayan sert operasyonlara girişti. Kısa sürede 5 bine yakın militan tutuklanarak cezaevine kondu. 1993’ten sonra radikal islamcılar sansasyonel eylemlere yöneldi. Bu dönemde özellikle Kanal bölgesinde devlet güçleri ile islamcı militanlar arasında çatışmalar yoğunlaştı. Mübarek ancak bir müddet sonra kontrolü sağlayabildi.

Müslüman Kardeşler yasaklanmasına rağmen yaygın olan örgütlenmelerini korudular. Liderleri ülkeyi terketti. Örgüt devleti rahatsız etmeyecek politikalar izledi. Özellikle neoliberal yıkım politikaları yarattığı boşluğu çeşitli sivil örgütlenmelerle (hayır kuruluşları, yardımsever organizasyonlar) etkin olarak doldurdu. Müslüman Kardeşler bu faaliyetleriyle ciddi meşruluk ve örgütsel güç sağladı. Kontrol altında tutulan ılımlı ve uyumlu sistemle bütünleşen bir yapı Mübarek yönetiminin de işine geldi. Müslüman Kardeşler yerel ve genel seçimlere farklı siyasal ad ve yapılarla katıldı. 2005 seçimlerinde bağımsız adaylarla yer aldı. Parlamentoya 88 milletvekili sokmayı başardı. Müslüman Kardeşler Mısır’ın en yaygın ve örgütlü grubudur. Mısır’ın bundan sonraki tarihinde de önemli bir yere sahip olacaktır.

Mübarek dönemi: “Sessizlikten isyan ve ayaklanmaya”

Enver Sedat sonrası iktidara gelen Hüsnü Mübarek özellikle radikal islamcıların varlığını ve çatışma ortamını gerekçe göstererek, bir polis devleti kurdu. Ordu, gizli servis ve bürokrasi sac ayağına dayanan sivil diktatörlük Mısır’da 30 yıl terör estirdi. Ülkede 30 yıl olağanüstü hal uygulandı. Mübarek dış politikada Enver Sedat’tan aldığı mirası, yani emperyalizme uşaklığı derinleştirdi. ABD Mısır’da stratejik askeri üsler inşa etti. Özellikle Süveyş Kanalı’nın denetlenmesi ABD açısından önemliydi. Mısır ABD’nin son çeyrek asırda Ortadoğu’ya yönelik emperyalist projelerine tam angaje oldu. İsrail’le birlikte bu politikaların aktif uygulayıcısı olarak hareket etti. Bunun en somut örneği Filistin sorununa yaklaşımda kendini gösterdi. Mısır İsrail’in siyonist politikalarını meşrulaştırdı. En az onun kadar katı ve saldırgan tutum sergiledi. “Modern” bir soykırım olan Filistin ablukasının “görünmeyen” mimarlarından biriydi. İsrail’in güvenliğinin garantörü gibi davrandı. Mübarek bu tutumuyla ABD tarafından her zaman ödüllendirildi. ABD Mısır’a Camp David Anlaşması’yla başlayan her yıl yapılan 2 milyar dolarlık yardımını sürdürdü.

Mübarek döneminde neoliberal politikalar hayata geçirildi. Kritik önemdeki birçok devlet işletmesi özelleştirildi. 1990’ların başında neoliberal dönüşüm daha radikal uygulanmaya başlandı. Mısır’da uluslararası sermayenin tam bir soygunu ve talanı yaşandı. 1991’de IMF ile imzalanan stand-by anlaşması (Sedat döneminde 1976,1978 ve 1980’de imzalanmıştı) geniş ve yaygın özelleştirmeleri dayatıyordu. Devletin ekonomik alandan bütünüyle çekilişini içermekteydi. Ayrıca sermaye hareketlerinin serbestliği yönünde düzenlemeler yapıldı.

Mısır liberalleşmede gösterdiği performansı nedeniyle ödüllendirildi. ABD ve Arap ülkelerine olan 14 milyar dolarlık borcu silindi. Nasır döneminden kalan kamusal varlıklar bütünüyle uluslararası sermayeye sunuldu. 1992-1998 arasında 314 kamu işletmesinin 92’si finans kapitale satıldı. 2000 yılında hükümet 90 kamu işletmesini satışa sundu. Özelleştirmeler 2000’li yıllarda hız kesmeden sürdü. Mısır’da her alanın piyasalaşması ve metalaşması yönünde adımlar atıldı. Motorola, Citi Bank, General Electric gibi uluslararası birçok tekel Mısır burjuvazisi ile ortak yatırımlar (Orascom Osman, Bahgat gibi gruplarla) gerçekleştirdi.

Ekonominin çeşitli alanlarında oligopoller oluştu. Bu arada 1974 yılında Mısır’da bankalar 7 iken 1998’de bu sayı 98’e ulaştı. Ayrıca “kar payı dağıttığı” iddiasıyla kurulan 100’ün üzerinde islami yatırım şirketi halktan topladıkları paraları kullanarak çeşitli spekülasyon hareketleriyle ciddi karlar elde etti. Bu sürecin Mısır halkı için anlamı kronik işsizlik, yoksulluk ve sefaletti. Tarımda uygulanan tasfiye politikaları köylülük için yıkım oldu. Toprak kiralarının artması, topraksız kiracı çiftçilerin yığınsal işsizliğine yol açtı. Hızlı bir proleterleşme süreci yaşandı. Radikal özelleştirmeler sonucu toplu tensikatlar gündeme geldi. İşsizlik kronikleşti. Resmi rakamlara göre işsizlik her ne kadar yüzde 10 ilan edilse de gerçek oran yüzde 20’nin üzerindedir. Sefalet korkunç boyuta ulaştı. Sadece başkent Kahire’de mezarlıklarda 500 ila 800 bin arasında yoksul yaşamını sürdürüyor. 82 milyon nüfusa sahip Mısır’ın yarısı yoksulluk sınırının altında yaşıyor. 23 milyona yakın kişi günlük 2 dolarla geçiniyor. Nüfusun yine üçte biri kronik açlık çekiyor. Böylesi olağanüstü şartlara karşı kitlelerden yükselecek her tepki polis devleti tarafından şiddetle bastırıldı.

Mısır’da 2004 yılından sonra yükselen işçi hareketi Mübarek rejimi tarafından ciddi bir tehlike olarak görüldü. Sınıfı, korporatist ve bürokratik sendikalar aracılığıyla kontrol etmeye çalışan rejim bunu başaramayınca değişik taktiklere başvurdu. Grev kırıcıları kullanılarak grevler engellenmek istendi. Önder işçilere yönelik tutuklama operasyonları yapıldı. Ayrıca her işçi direnişi ve eylem şiddetle bastırılmaya çalışıldı. Özellikle çıkarılan anti-terör yasalarıyla ve Müslüman Kardeşler’e karşı “savaş devleti”ne dönüşmüş hukuki düzenlemeler ve uygulamalarla sınıf hareketi terörize edilmeye ve bastırılmaya çalışıldı. Mübarek rejimi tarımın tasfiyesine yönelik kır emekçilerinin radikal direnişine karşı da şiddet uyguladı. 1997-2001 arasındaki direnişlerde, köylülerle devlet güçleri arasında bir dizi çatışma yaşandı. Bu çatışmalarda 90’a yakın kişi hayatını kaybetti. 500’ün üzerinde kişi yaralandı. 800 kişi tutuklandı.

Mübarek rejiminin, toplumsal muhalefeti her düzeyde bastırma girişimine karşı ciddi direnişler gerçekleşti. Özellikle 2000’li yılların başlarından sonra yaygın özelleştirme saldırılarına karşı işçi sınıfı harekete geçti. Sendikaların işbirlikçi tavırlarına, grev yasaklarına ve devletin şiddet politikalarına karşı işçi sınıfı işsizliğe ve açlığa karşı direndi. Bazı özelleştirmeler bu direnişler karşısında durduruldu. 2007 yılı bu anlamda bir moment oldu. 2007’de 600’e yakın direniş, grev ve işgal eylemi gerçekleşti. Bu eylemlerin 350’sine 150 binden fazla işçi katıldı, 35 grev yaşandı. Özellikle Mahalla Tekstil grevi Mısır işçi sınıfının mücadelesinde yeni bir dönemin habercisi oldu. Kapitalist kriz sonrasında işçi eylemleri ve direnişleri yaygınlığını sürdürdü. Bu birikimler bir silkinmenin, ayağa kalkışın işaretleri oldu. Kapitalizmin yapısal kriziyle birleşen toplumsal arayış 30 yıllık bir diktatörlüğü yıkacak olanakları sağladı. Kapitalist kriz ve neoliberalizmin yıkıcı etkileri Arap coğrafyasında olduğu gibi Mısır’da da sınıfsal antagonizmayı keskinleştirdi. Kronik açlığa, yoksulluğa, işsizliğe ve geleceksizliğe karşı Mısır halkı ekmek, eşitlik, özgürlük ve onur mücadelesi için ayağa kalktı. Tunus’ta başlayan isyan dalgasal olarak ve kendi özgünlüğünde Mısır’ı da sardı. Diktatörlüğe karşı kitleler ayaklanarak tarihsel bir eyleme atıldı. Tunus’ta Bin Ali diktatörlüğü devrilirken, Mısır’da Mübarek devriliyor. Tunus’ta ve Mısır’da “devrim” sürüyor.

Olasılıklar ve sonuçlar

Bugün Mısır’da devrimci durum hala sürüyor. Ayaklanmanın gelişim seyri belli değil. Kitle hareketinin muazzam zenginliği ve karmaşıklığı en saf haliyle kendini dışavuruyor. Mısır’da yaşanacak olasılıkları genel başlıklar altında şöyle toparlayabiliriz:

1- Kitle hareketi büyük salınımlarla devam ediyor. Ayaklanmanın ve isyanın kitlelerde yarattığı coşku, arayış, muktedir olma duygusu kendini koruyor. 1 Şubat’ta Tahrir Meydanı’nda 2 milyon kişinin toplanması ve Mısır’ın diğer büyük şehirlerinde yüzbinlerin biraraya gelmesi bunun göstergesi oldu. Kitleler Mübarek’in iktidarı bırakmasına kilitlenmiş haldeler. Mübarek iktidarı fiilen çökmüş durumda. Mübarek’in iktidarı bırakmama ısrarı kitleyi yormak, ajitasyonu en üst noktaya çıkarmak, rejime soluk aldırmak amacına bağlıdır. Böylece statükoda daha kolay revizyon gerçekleştirilebilir.

Arjantin’de kriz sonrasında başlayan ayaklanma birkaç cumhurbaşkanının feda edilmesiyle yatıştırılmıştı. Benzer taktikler Mısır’da da denenebilir. Ama her şeyden önce egemenler açısından kitle hareketinin kontrolü önem taşımaktadır. Çünkü yıkıcı gücün ne yapacağı belli olmaz.

2- AB’nin ve ABD’nin açıklamaları benzerlik taşıdı. Mübarek’e, reformların hayata geçirilmesi tavsiye edildi. Mısır ABD emperyalizmi açısından jeo-stratejik olarak son derece önemli bir ülkedir. Ortadoğu ve Akdeniz Havzası’nı kontrol etmesi ve politikalarını realize etmesinde Mısır’ın belirleyici bir rolü var. Ayrıca Mısır ABD’ye Ortadoğu’da jandarmalık yapıyor. İsrail’in koruma duvarı gibi hareket ediyor. Mısır’da statükoları değiştirecek her gelişme özellikle ABD ve İsrail’i yakından ilgilendiriyor. ABD ve İsrail açısından statükonun devamı büyük önem taşıyor. Anlaşılan, Mübarek sonrası revize edilmiş bir statükoyla süreç aşılmaya çalışılıyor. Bu yönde kitle hareketinin kontrolü için CIA ve Pentagon’un devreye girdiğini düşünmek abartılı bir değerlendirme olmayacaktır.

3- Bu gelişmelere paralel olarak ordunun tavrı ilginç bir seyir izledi. Polis, diktatörlük ve Mübarek rejimiyle özdeş tutulurken kitlelerin orduya yaklaşımının son derece ılımlı olması dikkat çekicidir. Ayaklanma başladığı sırada polis kitlelere şiddetle saldırdı. 200’e yakın kişinin ölümüne, binin üzerinde kişinin ise yaralanmasına neden oldu. Polis ayaklanan kitlelerin ilk hedefi oldu. Ayaklanmanın üçüncü ve dördüncü gününde sokaklardan çekildi. Kitleler rejimin simgesi olan iktidar partisi binalarına, dışişleri bakanlığına, parlamento binasına, içişleri başkanlığına, devlet televizyonuna saldırdı. Ayrıca polis merkezleri, emniyet müdürlükleri, karakollar ve istihbarat merkezleri öfkeli kitleler tarafından yakıldı. Ordu 29 Ocak’ta sokağa indi. Halka yönelik bir hamlede bulunmadı. Askerle halk arasında sıcak görüntüler ortaya çıktı. “Ordu halk elele!” sloganları atıldı. Bugüne kadar da bu “sıcak” ilişki sürüyor. Mısır’ın siyasal tarihinde ordunun rolü hep belirleyici oldu. Anlaşılan, ABD, AB, İsrail ve Mısır burjuvazileri ordunun bu rolü koruyarak halktan bir reaksiyon almadan yeni dönemin şekillenmesinde aktif olmasını hesaplıyor. Ordunun bir anlamda Mübareksiz dönemin statüko koruyucusu olarak devrede olacağını söylemek olanaklıdır.

2 Şubat’ta Mübarek taraftarları diye yansıtılan (ama içlerinde çok büyük oranda sivil polis ve gizli servis üyelerinin bulunduğunu tahmin etmek zor değildir) (6) geniş kitlenin isyancılara saldırması Mısır’ın biraz da kurgulanan bir tarzda iç savaş sürecine girme olasılığını yükseltmiştir. Bu gelişme karşısında ordu taraflara itidal çağrısında bulundu. Böylesi bir ortamda, ordunun “anarşiyi, iç savaşı ve kardeş kavgasını engellemek” söylemleriyle aktif olarak devreye girme olasılığı arttı. Diktatörlük toplum mühendisliği operasyonlarıyla orduya yeni imaj ve misyonlar yüklemeye çalışıyor. Ordu son derece programlı ve politik bir şekilde “tarafsız” ve Mübarek’le mesafeli bir görüntü veriyor. Çatışmaların yaygınlaşması askeri darbe ihtimalini arttırıcı bir faktördür.

Her şeye karşın devrim, ayaklanma ve isyan günlerinin neyi getireceği belli olmaz. Bir günde halkla “kaynaşmış” ordu nefret imgesi haline dönüşebilir. Aynı ordunun ekmek ayaklanmalarını bastıran diktatörlüğün uzun yıllar temel dayanağı olduğu kitleler tarafından kavranabilir. Böylesi bir gelişme sistemin temel kurumlarıyla hızla çöküşünün önünü açabilir. Bu süreç bir yanıyla politik devrim sürecidir. Sürecin olağanüstülüğü içinde siyasal güçlerin hızla şekillenmesi olasıdır. Bunun yanında aynı süreç bir iç savaş süreci olarak da yaşanabilir. Devrim bir karşıdevrimle, askeri darbeyle bertaraf edilebilir.

4- Bugün ayaklanma içinde yer alan burjuva muhalefet etkili bir güç değildir. 6 Nisan Hareketi ve ayaklanma başladığında Mısır’a yollanan M. El Baradey ayaklanmayı şekillendirecek organizasyon ve etkiye sahip değildir. Ayaklanmaya ilk gün mesafeli davranan, ikinci gün vatandaş olarak katıldıklarını açıklayan ancak dördüncü gün bir aktör olarak yer alan Müslüman Kardeşler organize olma kabiliyeti olan tek yapıdır. Ayaklanmada yer alan diğer toplumsal kesimler başta işçi sınıfı, yoksul yığınlar, özellikle gençlik, küçük burjuvazi ve orta sınıfın bir kesimi ise örgütsüzdür. Ya da etkili örgütlenmeleri bulunmamaktadır. Ayaklanmada öne çıkan şiarlar, atılan sloganlar bunun göstergeleridir. Ama yığınların diktatörlüğe karşı büyük bir hıncı, kini ve öfkesi açığa çıkmıştır.

Ayaklanma islamcı, dini bir karakterde gelişmemektedir. Bunda Müslüman Kardeşler’in Mübarek yönetimiyle uzlaşmasının da etkisi vardır. Bu uzlaşma örgütün gücünü azaltmış ve parçalı bir karakter göstermesine yol açmıştır. Yine de mobilizasyon yetenekleri, ayaklanmanın ilerleyen günlerinde Müslüman Kardeşleri öne çıkarabilir.

Her ne kadar Müslüman Kardeşler radikal bir programa sahip olmasa da bu süreçte inisiyatifi alması ABD ve İsrail’in istemediği bir durumdur. Ordunun tek etkili güç olarak devrede olması böylesi bir gelişmeyi kesmeye yöneliktir. İlginçtir, Müslüman Kardeşler de girdikleri ittifaklarda ve önderlerinin açıklamalarında bugün ayaklanmanın genel rotası dışına çıkmamaya özen göstermektedir.

5- Bütün bu vurgularımız bir yönelim tespit etme ve olasılıklar üzerinedir. Ama devrimler ve isyanlar bize tek bir şey göstermiştir. Son sözü kitleler söyler. Mısır’da da son sözü kitleler söyleyecektir. Her şeyden önce Mısır halkı ayaklanmanın içinde “arınmış”, “silkinmiş” ve “yeniden doğmuş”tur. Devrimi tatmıştır. Yapabilme, muktedir olma duygusunu yaşamıştır. Sokakların, eylemin özgürleştiriciliğini yaşayarak görmüştür. Kitle hareketi karşısında koca bir sistemin sarsıldığını hissettirmiştir. Mısır halkı tıpkı Tunus halkı gibi müthiş bir devrim pratiği içindedir. Artık hiçbir şey eskisi gibi olmayacaktır. Mısır ayaklanmasının sonucu ne olursa olsun Mısır halkı devrimin, ayaklanmanın yıkıcı gücünü yaşayarak görmektedir. Bu kitlelerin mücadelesinde müthiş bir deneyimdir. Halkların başlı başına böylesi bir deneyim sahibi olması bile önemlidir. Arap coğrafyasında Mısır’da yeni bir tarihsel momentuma girilmiştir. Artık bu coğrafya isyan ve ayaklanmaların coğrafyasıdır. Dalga durmayacaktır. Kavga yeni başlamıştır.

Sonuçlar

1- Hobsbawn, “Kısa 20. Yüzyıl 1914-1991 Aşırılık Çağı” adlı kitabında 20. Yüzyıl’ı büyük sarsıntıların yaşandığı ama kısa bir yüzyıl olarak tanımladı. Aslında bugün Tunus ve Mısır’ı saran ayaklanma dalgası, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’yu sarsan gelişmeler “uzun 20. Yüzyıl”ın göstergeleri oldu. Bütün bu bölgelerdeki gelişmeler soğuk savaş sürecinde oluşmuş statükolarının parçalanması ve diktatörlüklerin yıkılmasını içeriyor. Sovyetler’in çöküşü ve Doğu Bloku’nun yıkılması (1989-1991) gerçekleşti. Bu dönemde başlayan büyük alt-üst oluşlar, 20 yıl içinde toplumsal fay hatlarındaki enerji birikimleriyle birlikte Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da bugün patlamalar şeklinde kendini dışavuruyor. Bunun en temel nedeni 1970’lerin başında kapitalizmin yaşadığı yapısal krizdir. Bir uzun dalga biçiminde şekillenen kriz Sovyetler’in çöküşü, Doğu Bloku’nun dağılması yaklaşık 1,5 milyar insanın kapitalist sisteme entegre oluşu ve sosyal devletin ilgasıyla uzun süre resesyon döneminden geçti. 2008 krizin depresif aşamasıdır. Bu dönemde (çeyrek asırlık dönemde) finans kapitalin krize karşı geliştirdiği karşıdevrimci neoliberal politikalar tarihin gördüğü en büyük talan ve soygun hareketi oldu. Bu politikalar halklar için açlık, sefalet ve yıkım anlamına geldi.

Kapitalizm doğayı tahrip etti, metalaştırdı, öldürdü. Salt insanlığın değil dünyanın ve bütün canlıların geleceği tehlike altına girdi. Bu katastrof 2008 sonrası bütün coğrafyalarda sınıfsal antagonizmayı keskinleştirdi. Krizin ve neoliberalizmin yıkıcı etkileri küresel düzeyde sınıfsal öfke ve kini açığa çıkardı.

Önce Avrupa’nın Akdeniz Havzası’nı sarsan büyük işçi hareketleri, grevler, genel grevler, direnişler ardından karşı yakada Kuzey Afrika’da ayaklanmalar ve isyanlar şeklinde kendini dışavurdu. Bu ülkelerde 30-40 yıldır “sarsılmaz” statüko, korku imparatorlukları paramparça oldu. Artık Akdeniz gerçek anlamda “bizim denizdir” Yani Mare Nostrum. Yani isyanın, ayaklanmanın, devrimin coğrafyası... Daha yeni 21. Yüzyıl’a giriyoruz.

2- Mısır ve Tunus ayaklanmaları başlı başına müthiş gelişmelerdir. Ayaklanmalar halkların yaratıcı ve yıkıcı gücünü açığa çıkardı. Unutulmuş, unutturulmuş isyan ve ayaklanma ruhu yeryüzünde dolaşmaya başladı. Bu iki ayaklanma da kendiliğindenci karakterdedir. Aslında bu özellik her devrimin ve ayaklanmanın karakteristik özelliğidir. Mısır ve Tunus’ta yaşananlar yakıcı bir şekilde devrimci özne ve program ihtiyacını ortaya koymaktadır. Bu tanımlama, gelişmelerin olağanüstülüğünü görmeyen “doktriner” bir bakış açısı değildir. Politik devrim potansiyeli taşıyan bu deneyimlerin içeriğine ve olası yönelimine yönelik bir vurgudur. Çünkü İtalyan komünisti Gramsci’nin 1920 İşçi Konseyleri pratiğinden çıkardığı sonuç gibi “kendiliğindenlik alt sınıfların tarihinin karakteristik özelliğidir.” Devrimci komünistler kendiliğindenci harekete tepeden bakmazlar ya da başka bir bağlamda kendiliğindenci harekete tapınmazlar. Kendiliğindenci hareketle bilinçli önderlik arasındaki diyalektiği kurarlar. Bu diyalektik üzerinde dururlar.

Çünkü saf bir kendiliğindencilik olmadığını bilirler ve kendiliğindenci hareketin yarattığı muazzam devrimci olanakların altını çizerler. Ancak şu da unutulmamalıdır. Yine Gramsci’nin altını çizdiği gibi her kendiliğindenci hareket aynı zamanda karşıdevrimci güçlerin tepkileriyle içiçe gelişir. Bu durum Tunus ve Mısır için de geçerlidir. Buradaki vurgumuzu, Troçki’nin “Parti ve Kitle Mücadelesi” metaforuyla biraz daha açarsak, kitlesel mücadele buhar gibidir. Devrimci parti de buhar makinasını çalıştıran pistondur. Buharsız bir piston sadece bir metal parçasıdır. Pistonsuz buhar ise dağılır ve sonuca ulaşamaz. Devrimi parti değil kitleler ve işçi sınıfı yapar, parti işçi sınıfının rehberidir.

“Rehber bir örgütlenme olmaksızın kitlelerin enerjisi piston kutusu tarafından çevrilmemiş buhar gibi dağılıp gider. Ancak, şeyleri hareket ettiren piston ya da kutu değil buhardır.” Kısaca Tunus ve Mısır ayaklanmaları ve Avrupa’nın Akdeniz Havzası’ndaki gelişmeler yaşadığımız dönemin altını bir kez daha çiziyor. “21. Yüzyıl sosyalizmin ve devrimin yüzyılı, önümüzdeki binyıl ise komünizmin binyılı olacaktır.”

Dipnot:

3- Arap Komünist Partileri üzerine dikkat çeken bir çalışma olarak bakınız; Tarık Y. İsmail, Arap Dünyasında Komünist Hareket, Kapı Yayıncılık, 2006; Faruk Pekin, “Ortadoğu’da Sosyalist Mücadele ve Komünist Partiler”, Ant Sosyalist Teori ve Eylem Dergisi, Şubat 1971, sayı:10

4- Mısır’da siyasal islamın gelişimi, Müslüman Kardeşler ve Seyid Kutup çizgisi hakkında daha geniş bilgi için bakınız. Volkan Yaraşır, Siyasal İslam ve AKP, Tümzamanlar Yayıncılık, 2002, Salih El Verdani, Mısır’da İslami Akımlar, Fecr Yay., 1986

5- Kutup’un idamından sonra İhvan grubu üyelerinin “cehenneme kadar yolun var” diye bağırması Mısır’daki islamcı ayrışmanın boyutunu göstermesi açısından ilginç bir örnektir.

6- Mısır’da 1,5 milyon polis görev yapıyor. Polis teşkilatının sicili oldukça bozuktur. Şiddet politikaları ve sistematik işkence uygulamalarıyla ün yapan teşkilat, isyan günlerinde büyük bir katliam gerçekleştirdi. Kitlelerin öfkesini üzerine çekti. Mübarek sonrası süreçten en çok etkilenecek kurumlardan birinin polis teşkilatı olduğu ortadadır. Polis ve kontrgerilla güçlerinin karşıdevrimci operasyon girişimleri, isyan bastırma taktikleri sürecektir. Hatta bu taktikler dikkatleri “en kötüye” çekerken ordunun “aklanmasına” hizmet edebilir.